Popularny radziecki samolot myśliwski MiG-21 użytkowany jest do dziś w wielu krajach. Na przełomie kilkudziesięciu lat jego służby wprowadzono wiele zmian w konstrukcji płatowca, uzbrojenia oraz w wyposażenia, nie pomijając miejsca pracy pilota – fotela katapultowego. Na pierwszych wersjach seryjnych samolotu oraz szkolno-bojowym MiG-21 U załoga dysponowała fotelami typu SK. W kolejnych wersjach MiG-21 pojawił się już nowy fotel o znacznie unowocześnionej konstrukcji typu KM-1, dający załogom większe szanse na uratowanie życia w sytuacjach krytycznych. Oprócz samolotów MiG-21 fotel ten znalazł zastosowanie także w innych maszynach, i w zależności od typu samolotu występuje w kilku odmianach:
-KM-1 – samoloty MiG-21 PFM (94A, 94Ri94N), MiG- 21 M , S, SM, RF, SMT oraz pierwsze seryjne MiG-23 i MiG-25,
– KM-1I (I jak instruktor) – tylna kabina MiG-21 US („68″),
– KM-1U (U jak uczeń) – przednia kabina MiG-21 US.
Układy sterowania zrzutem osłon kabiny i uruchomieniem układów katapultowania dwóch ostatnich foteli mają wspólny układ blokowania, dzięki któremu zachowana jest z góry określona kolejność zrzutu osłon i kolejność katapultowania członków załogi. KM-1I i KM-1U zewnętrznie różnią się od KM-1 niewielkimi szczegółami.
Fotel KM-1 z zespolonym mechanizmem strzałowym KSM służy do awaryjnego opuszczania samolotu przez pilota na wszystkich wysokościach lotu poziomego do prędkości 1200 km/h oraz podczas startu i lądowania przy prędkościach nie mniejszych niż 130 km/h . Zastosowanie w fotelu głębokiego zagłówka, ogranicznika rozrzutu rąk i układu przywiązania pilota do fotela, a także kompletu tlenowego KKO-5 zabezpiecza go przed skutkami naporu powietrza w całym zakresie prędkości i wysokości katapultowania. Katapultowanie odbywa się przez wyciągnięcie zdwojonego uchwytu znajdującego się na misce fotela.
Mechanizm strzałowy KSM-M wraz z miską i oparciem, stanowi element siłowy konstrukcji fotela i przeznaczony jest do nadania zespołowi fotel-pilot ruchu postępowego podczas katapultowania. KSM-M składa się z mechanizmu strzałowego SM i prochowego silnika rakietowego na paliwo stałe, których kolejne zadziałanie zapewnia wyrzucenie fotela wraz z pilotem na odpowiednią wysokość, przy zachowaniu dopuszczalnych przeciążeń. Początkowa prędkość ruchu fotela w wyniku zadziałania pierwszego stopnia mechanizmu strzałowego (SM) wynosi 15 m/s. Uruchomienie silnika rakietowego (drugi stopień KSM-M) zwiększa prędkość fotela do 30 m/s.
Konstrukcja fotela KM-1 charakteryzuje się tym, że uprząż spadochronu głównego służy jednocześnie do przywiązania pilota do fotela za pośrednictwem mechanizmów przyciągania pasów. W fotelu zastosowano plecowy spadochron główny, przymocowany do oddzielanego oparcia, które utrzymywane jest przez zagłówek. Po katapultowaniu zagłówek odchyla się do tyłu i uwalnia oparcie ze spadochronem. Regulowana miska fotela mieści ramkę z wyposażeniem awaryjnym i ma możliwość przesuwania się po prowadnicach mechanizmu strzałowego w zakresie 100 mm .
Układ stabilizacji, składający się z dwóch małych spadochronów stabilizujących, przechyla fotel z pilotem do tyłu po opuszczeniu kabiny samolotu, zmniejsza prędkość postępową oraz stabilizuje jego opadanie z dużych wysokości. O uruchomieniu pierwszego spadochronu stabilizującego o powierzchni 0,1 m2 decyduje automat KPA-4, który przy prędkości lotu 130- 1200 km/h działa z opóźnieniem 0-1,6 s. Drugi spadochron stabilizujący ( 2,0 m2 ) zmniejsza prędkość opadania fotela z pilotem i otwiera spadochron ratunkowy, ściągając z niego pokrowiec. Czasza spadochronu głównego o powierzchni 54 m2 , wchodząc w strumień powietrza, powoduje oddzielenie pilota od fotela. Otwarciem spadochronu steruje automat PPK-2P-405.
Fotel połączony jest z instalacjami samolotu przy pomocy rozdzielanego złącza ORK-11, które w momencie katapultowania rozłącza wszystkie połączenia i umożliwia przejście pilota na zasilanie tlenem ze spadochronowego przyrządu tlenowego. Złącze znajduje się na lewej burcie miski fotela. Chwytniki nóg działają podczas przemieszczania się fotela po prowadnicach (po przebyciu około 400 mm ) i ustawiają nogi pilota w
odpowiednim położeniu do czasu wyjścia fotela z kabiny samolotu. Podczas lotu chwytniki znajdują się w górnym położeniu (blisko miski fotela) aby nie utrudniały sterowania samolotem. W momencie przemieszczania się fotela do góry podczas katapultowania
– opuszczają się w dół o kąt 40″, zajmując właściwe położenie do unieruchomienia nóg. Na prawej burcie miski fotela znajdują się przyrządy PPK-1P i PPK-2P, które w zależności od pułapu katapultowania lub po określonym czasie, powodują otwarcie zamków uprzęży i uwolnienie pilota od fotela.
W eksploatacji znajdują się fotele o dwóch wariantach ramek, zdwojonych uchwytów katapultowania, KSM-M i mechanizmów przyciągania pasów uprzęży. Różnice występują także w rodzaju i kolorze tapicerki. Na przykład w ramce 1. wariantu znajduje się:
– mechanizm pasów biodrowych,
– złącze ORK-11,
– przyrząd tlenowy KP-27M (pojemność butli 0,825 I; ciśnienie tlenu 150 kG/cm2);
– zapas awaryjny NAZ-7,
– łódka MŁAS-1 „OB” oraz poduszka z masy gąbczastej.
W zależności od klimatu, w jakim eksploatowany jest samolot, zapasy awaryjne NAZ-7 mają różne ukompletowanie: podstawowe, pustynne, morskie, polarne, różniące się wyposażeniem. W każdym z nich znajduje się pojemnik-patelnia, paliwo, niezbędne leki, zapas żywności i tabletki do odkażania wody itd. W ukompletowaniu podstawowym i pustynnym znajduje się ponadto pasta przeciw komarom „Tajga”, a na pojemniku-patelni w ukompletowaniu polarnym jest ostrzegawczy napis w języku rosyjskim: „Uwaga! Mięso z niedźwiedzi polarnych jest niejadalne” (!?)
Fotel posiada 4 zabezpieczenia od przypadkowego zadziałania jego mechanizmów, które muszą być założone gdy samolot znajduje się na ziemi. Ogółem w fotelu zastosowano 4 pironaboje różnego typu do uruchamiania poszczególnych urządzeń i ładunek prochowy do silnika rakietowego, składający się z 11 lasek o łącznej masie 2 kg .
Dane techniczne fotela KM-1: Maksymalna prędkość lotu dla bezpiecznego katapultowania – 200 km/h , Max. wysokość bezpiecznego katapultowania – pułap praktyczny samolotu, Wysokość wyrzucenia fotela z pilotem podczas katapultowania z H=0 m – 45 m , Maksymalne przeciążenie pionowe podczas katapultowania – nz=20, Czas działania przeciążenia – 0,38 s. Wysokość fotela w pionie – 1182 mm , Szerokość fotela z ogranicznikami rozrzutu rąk 606 mm , Całkowita masa fotela -135 kg .
Mój fotel
Samolot MiG-21 BIS na którym był eksploatowany mój fotel
